- Legereservasjon var ikkje noko problem før nokon sa det til oss
I Bø i Telemark har debatten om reservasjon for fastlegar vekt opp dei sterke ytterpunkta for og mot abort. I midten sit alle dei som berre vil at alt skal vere som før.
- Eg tykkjer det er ei tragedie om han skal slutte, seier kvinna på 66 år.
Ho sit og ventar på sin time hjå ein av dei utskjelte reservasjonslegane ved Bø legesenter i Telemark.
Artikkelen fortsetter under annonsen.
Pulverkaffi står framme og vekeblad kan freiste med sladder. Det er ikkje mange på det kvite venterommet i augneblinken, men det kjem støtt folk innom før dei blir henta av legane.
Sidan nyttårsskiftet har Bø legesenter fått køyrt seg i riksmedia, på Stortinget og kommentarfelta i sosiale media. Helse- og omsorgsminister Bent Høie (H) sitt høyringsforslag om å gi fastlegar reservasjonshøve mot å vise til abort, har sett fyr på motstandarane.
Og det faktum at ein del legar har praktisert reservasjon i fleire tiår, tilsynelatande utan heimel i nokon lov, vert ikkje sett på med blide auge.
Blant skrekkdøma for korleis det vil bli på bygda der det er få legar, har Bø legesenter blitt løfta opp. Her kor tre av sju legar reserverer seg mot eit eller anna.
Landsdekkande TV-kanalar har vore her. Riksavisene har intervjua kvinner som føler at rettane deira blir krenka. Politikarar på venstresida har kravd at legane skiftar jobb.
Tilsynssak
Bloggar Susanne Kaluza, Ådne Naper i SV Telemark og lege Therese Utgård har klaga legane inn for fylkeslegen i Telemark, Steinar Aase. I slutten av denne veka kjem truleg avgjerda på tilsynssakene som er oppretta mot kvar av dei tre legane, samt kommunelegen for Nome, Bø og Sauherad. I tillegg er det ei tilsynssak mot ein reservasjonslege i Sauherad.
- Vi vurderer sakene ut frå lovverket som gjeld, seier fylkeslegen til Dagen.
Han ønskjer ikkje å kommentere saka før avgjersla er på plass.
Artikkelen fortsetter under annonsen.
Det vil heller ikkje reservasjonslegane sjølve. Teresa Debicka er på ferie når Dagen vitjar Bø midt i starten av februar. Ho er den einaste som ikkje vil vise til abort på legesenteret.
Dag Sele og Ole André Skalstad reserverer seg mot å setje inn koparspiral i kvinner, fordi dei meiner at det inneber å ta liv. Prevensjonsmiddelet skal nemleg hindre befrukta egg i å feste seg til livmorveggen.
Sele er også fylkesleiar i KrF Telemark og første vara til sentralstyret. I slutten av januar stod han fram som «en av disse ufyselige, moralistiske legene» under KrFs lokalpolitikarkonferanse i Stavanger. Sele fortalte om krevjande veker med pressemerksemd, ifølgje Vårt Land.
- Det er viktig for oss å få fram at vi ikkje har nokon politisk agenda med dette, og derfor er det ikkje naturleg for oss å delta i den offentlege debatten så lenge praksisen er under vurdering, seier reservasjonslegen.
Oppgitt pasient
«Det å stille legane i Bø i ei form for nasjonal gapestokk, utan at dei har fått klager mot seg på dette, set eg spørsmålsteikn ved», skriv kommuneoverlege Kristin Sekse Vikane i eit svarbrev til fylkeslegen i Telemark.
På venterommet er 66-åringen oppgitt.
- Legane har hatt reservasjonsrett i 20 år. Så begynner bloggarar i Oslo å bry seg og plutseleg blir det eit problem. Dei veit ikkje korleis det er i Bø, seier ho.
Sjølv er kvinna mot verken spiral eller abort.
Artikkelen fortsetter under annonsen.
- Men viss tre legar skulle forsvinne ville det vere ei tragedie for Bø. Den sida kjem ikkje så godt fram; det får følgjer for veldig mange, seier ho.
Ordføraren
Det bekreftar ordførar Olav Kasland (V).
- Folk er redde for å miste legane sine, noko som ville gått særleg utover kronikarar og eldre, seier han.
Vi møter ordføraren på hans kontor i kommunehuset midt i Bøgata, som går gjennom Bø sentrum. Han har utsikt utover eit snøkledd Bø torg, der det i slutten av januar gjekk eit fakkeltog til støtte for reservasjonslegane. Legesenteret er ikkje langt unna.
«Allahu akbar» lyder det frå ei vekkjarklokke forma som ein moské. Kasland demonstrerer gåva han fekk av Taliban i Afghanistan i sin tidlegare karriere som bistandsarbeidar i Raudekrossen. Han har samla suvenirar frå diverse land på toppen av reolen på ordførarkontoret midt i Bøgata.
- Det er mange historier. Eg får ikkje ha dei heime, forklarar Kasland.
Han viser fram eit penisfutteral av mais frå Namibia.
- Det skulle kanskje mannfolka brukt meir, smilar ordføraren, med adresse til reservasjonsdebatt og abortproblematikk.
Artikkelen fortsetter under annonsen.
Ordføraren har etter kvart fått nok av medietrykket i reservasjonssaka.
- Det er frustrerande at nyansane i debatten overhovudet ikkje kjem fram. Her har dei sentrale aktørane i politikken og media ein eigeninteresse i å polarisere debatten. Eg kjenner eg blir provosert når sentrale politikarar uttalar seg på vegner av bygda vår.
Saknar nyansar
Venstre-politikaren betakkar seg for at folk skal kome med enkle løysingar til enkeltkommunar.
- Set deg inn i saka! Enkle populistiske ytringar får ikkje min tillit, tordnar han.
Nyansane han saknar er følgjande:
* Legesenteret har fellesliste for pasientane. Fastlegane har altså felles, ikkje personleg, ansvar for å gi folk helsetilbodet dei har krav på.
* Fastlegar i Bø har praktisert reservasjon i rundt 20 år, utan å ha fått nokon klagar på det frå pasientar, verken til Høgskolen i Telemark, kommunen eller fylkeslegen.
* Får dei tre legane sparken, står over 3.000 innbyggjarar utan fastlege. Kommunen har i lange periodar slite med å fylle fastlegelista si.
Artikkelen fortsetter under annonsen.
- Alt dette kjem ikkje fram i nasjonal presse, seier Kasland oppgitt.
Personleg er han mot reservasjonsadgang, men som ordførar går han det pragmatiske sporet. Lokalt er det berre SV-politikarar som har engasjert seg på nei-sida.
- Andre parti synest at saka er lei. Samtidig veit vi at kvaliteten på legesenteret er veldig høg, seier ordføraren.
Lokalavisa
All debatten og pressemerksemda har på ingen måte gått folket i bygda hus forbi.
Den vesle redaksjonen på tre journalistar, inkludert ho sjølv, er lokalisert like ved kommunehuset. Nesje fortel om sterke meiningsytringar på Facebook om reservasjonssaka. Særleg er det motstandarane som dominerer.
- Det er heftige karakteristikkar. Eg har ikkje sett mykje engasjement blant dei som er for. Argumenta i denne debatten har blant anna vore at du er kvinnefiendtleg og abortmotstandar om du er for reservasjonsrett. Ein ordentleg debatt blir derfor litt punktert fordi ein stemplar ei side, som då ikkje tør å stå så klart fram, seier Nesje.
I førre vekes utgåve av Bø Blad er det to mindre saker knytt til reservasjonssaka. Kontrollutvalet i kommunen har undersøkt kommunens avtale med fastlegane og er tilfreds med svaret. I den andre saka slår kommunen fast at svært få har bytta fastlege som følgje av reservasjonssaka.
Vanskeleg sak
- Korleis er det å dekkje ei sak som er så sensitiv lokalt?
Artikkelen fortsetter under annonsen.
- Det er vanskeleg. Nasjonale media kan hoppe inn i ei sak og springe vidare etterpå. Det har vore viktig for oss å prøve å balansere saka, å vere tydeleg på å at fakta er riktige, at alle skal få uttale seg og få tilsvarsrett. Vi har ikkje hatt store oppslag og mange saker, men vi har følgd med og hatt debatt gjennom lesarinnlegg, seier Nesje.
Avisa har ikkje fronta noka meining om reservasjon på leiarplass.
- Er eigentleg Bø eit godt døme i den nasjonale reservasjonsdebatten?
- Nei. Dersom ein finn ein stad med éin lege som vil reservere seg, vil eg seie det er eit problem. Her viser seks av sju legar til abort. Då opplever kanskje mange at Bø ikkje er det beste dømet, seier Nesje.
Demonstranten
- Der samla vi oss, seier Ferdinand Wyller og peikar utover Bø torg, ein open plass mellom kommunehuset og Bøgata. Den kristne biletkunstnaren og skulptøren frå nabobygda er eigentleg ikkje politisk aktiv, men i slutten av januar arrangerte han og kona eit fakkeltog til støtte for reservasjonsretten.
- Eg vakna tidleg ein laurdag og visste med heile meg at eg måtte gjere noko. Eg var litt provosert av ei gruppe feministar som hadde stilt seg opp og demonstrert utanfor legesenteret, seier Wyller.
Han understrekar at ønsket om reservasjonsadgang har sitt utgangspunkt i abortsaka.
- Det er derfor folk reserverer seg. Legane er redde for å gjere noko galt og ta liv. Det springande punktet er å kunne reservere seg mot å ta liv, som ved å nekte militærteneste, elles kan ein ikkje reservere seg i hytt og pine, seier kunstnaren.
25. januar var rundt 70 personar med bak parolane «Ja til livet», «Ja til livsrett» og «Ja til reservasjonsrett». Wyller heldt ein appell på nokre minutt, før toget gjekk opp hovudgata og enda opp ved kyrkja. Der avslutta dei med songar som «Eg har ein ven som har gitt sitt liv» og «Hevenu Shalom Aleichhem».
- Det var ein nydeleg flokk. Eg var spent på om det skulle kome nokon. Særleg blant statskyrkja var det lite interesse, og det var verken prestar eller pastorar med, seier Wyller med eit stikk til dei lokale kristentoppane.
Han avviser at parolane blanda inn abortsaka i fakkeltoget.
- Det er vanskeleg å finne parolar som absolutt alle er samde i, men også folk som ikkje var motstandarar av abortlova fann sin parole her, seier Wyller.
Mediestyrt sak
I fakkeltoget var det fleire frå Bø Pinsemenighet, ifølge forstandar Rolf Inge Johansen. Dagen har snakka med nokon i forsamlinga som ikkje ønskjer å stå fram med namn og bilete. Somme var med i fakkeltoget og støttar reservasjonslegane. Andre meiner at saka er blåst ut av alle proporsjonar.
- Saka er mediestyrt og folk er lei heile debatten. Mange saker blir sausa saman, seier ei kvinne.
Høgskulen
På Stortinget har Kristeleg Folkeparti måtta argumentere for at reservasjonssaka ikkje handlar om abortrettar.
Nettopp fakkeltoget og parolane er beviset for at reservasjonssaka eigentleg handlar om abort, meiner Gerd von der Lippe. Ho er idrettsprofessor ved Høgskolen i Telemark, med i Bø Kvinneforum og for veteran å rekne som abortforkjempar.
Von der Lippe sit på eit lunsjrom på høgskulen og viser fram ein artikkel i den lokale vekesavisa Bø Blad frå fakkeltoget.
- Eg ser på reservasjonssaka som ein revansj frå abortmotstanderane på 70-talet, seier von der Lippe.
Engasjementet mot reservasjonslegane sit djupt i 72-åringen. For førti år sidan var ho sjølv med i demonstrasjonstog for å få innført sjølvbestemt abort. Abortlova vart vedteken med knapt fleirtal på Stortinget.
- I eit maktperspektiv er kvinna den svake parten. Kan ho ikkje gå til sin fastlege, men må gå til ein annan, er ho i ein sårbar posisjon. Det er ingen menneskerett å vere fastlege. Når du går inn i ein statleg betalt jobb, blir det galt for meg at dine personlege meiningar skal gå ut over den svakaste parten, seier von der Lippe.
- Abortmotstandarar vil hevde at barnet i magen er den svakaste parten?
- I min logikk er det eit vikarierande argument. Mora som ber fram fosteret er ikkje berre eit «hus», men eit menneske. Det har kvinnerørsla slost for i over hundre år, seier professoren.
Ho får støtte frå kollega og stipendiat Shea Sundstøl, som meiner at det er dobbeltmoralsk av legane å la andre kollegaer gjere det dei reserverer seg mot.
- Dersom eg meinte at noko var moralsk gale, ville eg tenkt at ingen av mine kollegaer burde gjere det, seier Sundstøl.
Studentane
Studentane på høgskulen er ikkje særleg opptekne av reservasjonssaka. Fleire vi møter i kantina og inngangshallen har lite innsikt i saka, mens andre har gjort seg opp ei meining.
Økologistudentane Kristine Olaussen (24) og Mari Olsen (23) slår fast at fastlegar må finne seg i å vise til abort og setje inn koparspiral.
Sjølv har Olaussen som uventa gravid opplevd det ubehageleg då legen ho kom til i Bø, gjorde det klart at han ikkje ville vise til abort.
- Eg vart litt sett ut av at han sa det. Eg tykte han burde kunne opplyse om begge alternativ, og ikkje legge sine personlege meiningar i det han fortel pasientane sine, seier studenten.
Hendinga skjedde for eit par år sidan, og det skal ikkje dreie seg om ein fastlege som er ved legesenteret i dag.
Samstundes er Olaussen takknemleg for at legen bad ho gå heim, lese seg opp og tenkje over saka ei veke.
- Vi valde å behalde barnet og har ikkje angra på det. Men når du til dømes har ein «one night stand», skjønar eg at du ikkje vil behalde barnet, seier ho.
- Kva med samvitsfridomen i utøving av yrket?
- Om samvitet er så viktig kan legar heller ta det i den rådgjevande delen, opplyse og auke kunnskapsnivået til den det gjeld, så den kan ta eit riktig val, seier student Mari Olsen.
Presten
Det snør kvitt rundt kyrkja medan svartkledde menneske forlét kyrkjegarden. Flagget er kome til topps. Ein eldre mann er stedt til kvile.
Sokneprest Sveinar Medhaug (30) har litt tid til å snakke om reservasjonsdebatten før han skal ta imot konfirmantane. Prestekjolen er allereie hengt av i det tradisjonelt innreia sakristiet.
- Frå det eine til det andre, smiler han og slår seg ned i ein stol ved vindauget.
Soknepresten har engasjert seg i reservasjonssaka med å skrive om samvitsfridom i den faste spalta si i Bø Blad. I januar hadde han eit lesarbrev på trykk i Aftenposten. Der stiller han spørsmål ved «einvegstoleransen» ved å ikkje gi fastlegar reservasjonsadgang.
- Ein snakkar om eit samfunn med mangfald og rom for alle, men eg stussar på om det berre er liberale verdiar som skal tolererast. Blir ikkje det ein form for einvegstoleranse som fell på sin eigen urimelegheit, spør presten.
Han peikar på at det i fleire yrker er samvitsfridom. I hans eigen bransje er det rom for å reservere seg i samband med vigsel av skilte.
Soknepresten skjønar at abortsaka kjem opp i kjølvatnet av reservasjonssaka.
- Det er ikkje abortlova som står på spel, men for folk flest heng dette saman. Det handlar om kva ein tenker om det som veks fram i mors liv.
Medhaug reagerer på at Bø på riksplan blir løfta fram som eit «skrekk-døme».
- Eg vil snu heilt om på det og løfte Bø i Telemark fram som eit godt døme på ein stad det er rom for samvitet samtidig som pasientane får det dei har krav på. Sjå til Bø i Telemark! Somme blir hissige med ein gong ein berre stiller spørsmålsteikn ved om det er eit menneske eller berre ein celleklump i mors liv. Det skal sjølvsagt vere lov til å stille spørsmål her, meiner eg.
Medhaug er oppteken av at kyrkja må kjempe for det han ser som den svakaste parten - barnet i magen - men at kvinnene alltid må møtast med omsorg og respekt.
- Vi mislukkast som kyrkje dersom vi berre smell til med bod og reglar. Men eg synast at kyrkja med god grunn kan ha ei stemme i samfunnsdebatten der vi med frimod kan løfte den kristne etikken.
- Kva med Den norske kyrkja på landsbasis?
- Vi tenker ulikt i kyrkja om dette. Ein ting er reservasjonsdebatten, men i kjølvatnet kjem også fleire tema som abort. Med fleire i kyrkja vil eg hevde at abort prinsipielt sett er gale, men at det kan finnast døme der abort er forståeleg.
I lokalsamfunnet høyrer ikkje presten noko vondt snakk om reservasjonslegane.
- Det har vore sakleg debatt, men det er berre sunt. Eg trur at somme legar opplever at det har vore tøft, men samtidig er dette omsorgsfulle og robuste folk, seier soknepresten.
Feministen
- Her kjenner folk kvarandre. Dei treff fastlegen på butikken og har tettare relasjonar enn i byen. Det trur eg gjer at mørkemannsbiletet som blir skapt av motstandarane ikkje stemmer når ein treff folk ansikt til ansikt, seier Ellen Hageman, feminist og teolog.
Den raudkledde kvinna glir lett inn dei raude omgjevnadane på Roxy Kaffebar på Sønstebøtunet handelssenter i sentrum. Ho kjøper ein cappuccino i raud kopp.
Den heimeverande mora er frå nabobygda Gvarv og har engasjert seg i saka med lesarinnlegg i Vårt Land og Klassekampen.
- Vi kan ikkje snakke om reservasjonsrett utan å snakke om kva abort inneber. Eg trur det er viktig å vere feminist og samtidig snakke om at abort er problematisk. Det handlar om kvinner og deira oppleving av at samfunnet støttar dei når dei kjem i ein vanskeleg situasjon.
Hageman meiner det er viktig at fastlegane som ønskjer å reservere seg står fram i det ganske land og kjempar for si eiga sak.
- Det handlar om deira eige truverde. Då må dei tole mediesøkelyset. Det er prisen når dei tek det valet.
Bror og prost
Asgeir Sele tråkkar i kram snø i Bøgata. Prosten er bror til reservasjonslege Dag Sele, som ikkje vil setje koparspiral inn i kvinner. Det er blitt mørkt og snøen har slutta å falle. Prosten er ein travel mann, og har vore på dagstur til Kristiansand.
- Eg opplever at samtalen i Bø er noko meir prega av reflekterte haldningar enn dei meir polariserte haldningane du ser i media. Det er litt meir nyansar og meir neddempa her, seier han.
- Korleis påverkar saka bror din?
- Det har vore eit ordentleg medietrykk. Samstundes opplever eg at han har ein tryggleik i å stå for det han står for. Han toler å stå i ein storm.
Sele er skeptisk til å dra inn abortsaka i reservasjonsdebatten.
- Eg seier ikkje at abortdebatten ikkje er viktig, men ved å kople han inn her er det fort gjort å ramme samvitsfridomen som sak i seg sjølv.
- Korleis kan ein skilje abort og reservasjon frå kvarandre?
- Samvitsfridom må drøftast som prinsipielt spørsmål uavhengig av sak. Det kan ikkje vere slik at samvitsfridom er greitt i nokre saker, som ved å nekte militærteneste, men heilt illegitimt i andre. Samvitsfridomen er for viktig til å drukne i skuggen av abortsaka, seier prosten.
Kveldsmørkret senkar seg over Bø sentrum, medan bygda og fastlegane ventar på fylkeslegens dom.
Reservasjonsstrid i Telemark
Ved Bø legesenter er det sju fastlegar, i tillegg til ein turnuslege. To av dei reserverer seg mot innsetjing av spiral og éin reserverer seg mot å vise til abort.
Legesenteret forsvarar praksisen med at dei sidan 2001 har hatt felleslister for fastlegane og at pasientar får time hjå andre legar ved behov.
Bø i Telemark har 5739 innbyggjarar som får legetilbod av Bø legesenter. Legene dekkjer også behova til rundt 1000 pasientar frå nabokommunane.
Det har også vore merksemd rundt ein katolsk lege i Vinje kommune som nektar å gi prevensjon av samvitsgrunnar.
Begge sakene har blitt behandla lokalt etter at Stoltenberg-regjeringa i 2011 sendte ut eit rundskriv om innstramming av reservasjonspraksisen. Det blei konkludert at praksisen ikkje var lovstridig.
I slutten av februar konkluderar fylkeslegen i Telemark i tilsynssakene mot tre fastlegar i Bø, i tillegg til kommuneoverlegen i Bø, Nome og Sauherad.
Samtidig behandlar fylkeslegen også ei tilsynssak mot den katolske legen Gunnar Johnson i nabokommunen Sauherad som reserverer seg mot å skrive ut prevensjon.
